آیا اگر بنده‌ای از خدا چیزی بخواد خدا حتماً بهش میده؟ اگه جواب نه هست. پس چرا خداوند میگه از من بخواهید تا بهتون بدن؛ و مگر خداوند قادر و مدبر نیست که همۀ امور رو جوری تنظیم کنه که رسیدن به اون خواسته به ضرر اون بنده نباشه و خیر و صلاح در اون باشه؟
پاسخ در ضمن چند نکته تقدیم می‌شود:
۱- از نظر تعالیم دینی استجابت دعا همواره به معنای برآورده شدن و عملی شدن آنچه ما خواسته‌ایم نیست. چه بسا اتفاق می‌افتد که انسان رسیدن به مقصد یا برآورده شدن حاجتی را خوب می‌داند ولی واقعا به نفع او نیست یا چیزی را به ضرر خود می‌داند ولی از ثمرات مطلوب آن بی‌اطلاع است و نمی‌داند آن چه رخ داده از الطاف پنهان پروردگار است. قرآن کریم می‌فرماید: «چه بسا از امری اکراه داشته باشید، درحالی‌که خیر شما در آن است، یا چیزی را دوست داشته باشید و حال آنکه شر و بدبختی شما در آن است. خدا می‌داند و شما نمی‌دانید».(۱)
باید توجه داشت که عدم اجابت در این دنیا به معنای عدم پاسخ و بی‌اعتنایی خداوند نیست. از روایات استفاده می‌شود که هیچ دعایی بی‌اثر نیست و هر دعایی در دنیا یا آخرت تأثیر مناسب خود را دارد، پس در واقع هر دعایی به اجابت می‌رسد اما گونه‌های استجابت آن مختلف است. به تعبیر برخی بزرگان، وقتی کسی دعا کند، خدا آن را یا در دامنش می‌گذارد یا در حسابش (یعنی نامه اعمالش در روز قیامت). امام سجاد(ع) می‌فرماید: «دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: یا برای او ذخیره می‌گردد یا در دنیا برآورده می‌شود یا بلایی را که می‌خواست به او برسد، از وی می‌گرداند».(۲) امام صادق(ع) می‌فرماید: «روز قیامت خداوند متعال می‌فرماید: ای بنده من! تو مرا خواندی و من اجابتت را به تأخیر انداختم. اکنون ثواب و پاداش تو چنین و چنان است. پس مؤمن آرزو می‌کند که کاش هیچ دعایی از او در دنیا اجابت نمی‌شد، برای آن ثواب و پاداش نیک که می‌بیند.»(۳)
گاهی اجابت دنیایی دعا با تأخیر همراه است. در قرآن حضرت موسی(ع) از خداوند درخواست می‌کند: «پروردگارا، تو به فرعون و طرفدارانش زیورها و مال فراوان داده‌ای. او مردم را از راه تو گمراه می‌کند. خدایا! اموال‌شان را نابود ساز و آنان را به عذاب دردناک گرفتار نما!(۴) خداوند در پاسخ فرمود: «ای موسی! دعایت را اجابت نمودم.» اما در روایت آمده است که میان دعای حضرت موسی(ع) تا غرق شدن فرعون، چهل سال طول کشید!». (۵) حضرت ابراهیم(ع) فرزند نداشت. ده‌ها سال دعا و تضرّع نمود تا اینکه در سن حدود هشتاد سالگی یعنی زمانی که پیر شده و موهای او سفید گشته بود، خدا حضرت اسماعیل را به او داد.(۶)
علت این تأخیر گاهی به خاطر این است که مقدمات تحقق آن فراهم نیست و یا مصالحی اقتضا می‌کند که اجرای آن به تأخیر بیفتد.(۷)
۲- نکته دیگر اینکه گاهی در مسیر اجابت موانعی وجود دارد. مهم‌ترین این موانع عبارت‌اند از:
الف) منافات با سنت‌های آفرینش: خواسته‌ای که در دعا عرضه می‌شود، باید مخالف سنت‌های الهی که خداوند بر پایه حق و حکمت بنا نهاده نباشد، مثل درخواست مجبور کردن دیگر انسانها به انجام خواست ما.
ب) تزاحم دعاها: گاهی شخصی که از ستم دیگران به ستوه آمده، علیه ستمگران دعا می‌کند و از خداوند انتقام خود را می‌طلبد، ولی در همین حال این شخص به ظاهر مظلوم به خاطر ستمی که خود به دیگری کرده، مورد غضب قرارگرفته است. همین تزاحم دعاها می‌تواند مانع استجابت گردد. خداوند متعال در این‌باره می‌فرماید: گاهی تو به دیگری ستم کرده‌ای و او بر ضرر تو دست به دعا برداشته است پس این به [واسطه] آن [دفع می‌شود.](۸)
گاهی شخصی برای موفقیت خود دعا می‌کند درحالی‌که بسیاری از اشخاص دیگر که از دست او دل‌شکسته‌اند و برای ناکامی‌اش بادل سوزان و اشک‌ریزان نفرین می‌کنند.
ج) نبود قابلیت: قرآن کریم در واقعه طوفان نوح(ع) پس‌ازآن که درخواست حضرت، مبنی بر نجات فرزند خویش را نقل می‌کند، می‌فرماید: «ای نوح فرزندت [شایسته اینکه] از اهل تو [باشد] نیست و سرتاپایش ناصالح است. درباره آنچه به حقیقتش آگاه نیستی، از من چیزی مخواه، تو را پند می‌دهم تا از جاهلان نباشی»(۹) در اینجا دعاکننده معصوم و از پیامبران الهی است؛ اما چون فرزندش قابلیت ندارد، دعای او نیز به اجابت نمی‌رسد. در آیه‌ای دیگر خداوند متعال پیامبر اکرم را مخاطب خویش ساخته، می‌فرماید: «بر منافقان یکسان است که تو درباره آنان طلب بخشش و غفران کنی یا نکنی [در هر دو صورت] خدا هرگز آنان را نخواهد آمرزید زیرا خداوند گروه فاسق را [در اثر لجاجت و سیاهی قلبشان] هدایت نمی‌کند.(۱۰) محمد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل می‌کند آن حضرت فرمود: «بنده حاجتش را از خدا می‌خواهد. بنای الهی نیز بر آن است که خواسته‌اش را دیر یا زود به اجابت رساند. آنگاه بنده گرفتار گناهی می‌شود. خدا به فرشته‌ای که مأمور کار او است، می‌فرماید: خواسته‌اش را به انجام نرسان و او را از دست‌یابی به خواسته‌اش محروم کن! زیرا او خود را در معرض خشم من قرار داده و مستحق دوری از رحمت من گشته است».(۱۱)
د) بی‌توجهی به‌واسطه‌ها: خداوند متعال خالق هستی و پدیدآورنده نظام و سنن حاکم بر آن است، لذا دوست دارد انسانها به این نظام احترام گذاشته و در وصول به خواسته‌هایشان آن را از نظر دور نداشته و برای برآورده شدن نیازهای خود، آن‌ها را نیز به کاربندند. شخصی به امام صادق(ع) عرض کرد: دعا فرما تا خداوند به من روزی راحتی بدهد، حضرت فرمود: «برایت دعا نمی‌کنم. برو همان‌طور که خداوند دستور داده، سعی و تلاش کن».(۱۲) همچنین در روایت دیگری از پیامبر اکرم(ص) نقل‌شده است: دعاکننده بدون عمل همانند تیرانداز بدون کمان است.(۱۳)
پی‌نوشت‌ها:
۱. بقره (۲)، آیه ۲۱۶.
۲. الحرانی، حسین بن شعبه، تحف العقول،(ص) ۲۰۲.
۳. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، ج ۴،(ص) ۲۴۷.
۴. یونس (۱۰)، آیه ۸۸.
۵. سید هاشم رسول محلاتی، كیفر گناه،(ص) ۱۳۲.
۶. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ج ۱۱،(ص) ۱.
۷. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تهران،دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ ق، ج ۲،(ص) ۴۸۲.
۸. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة (کلیات حدیث قدسی)، مترجم: کاظمی خلخالی، زین‌العابدین، تهران، انتشارات دهقان، بیتا،(ص) ۱۷۷.
۹. هود (۱۱)، آیه ۴۶.
۱۰. منافقون (۶۳)، آیه ۶.
۱۱. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، تهران،دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ ق، ج ۲،(ص) ۲۷۱.
۱۲. همان، ج ۵،(ص) ۷۸.
۱۳. علامه مجلسی، بحارالانوار، لبنان، مؤسسه الوفاء بیروت، ۱۴۰۴ق، ج ۹۰،(ص) ۳۱۲.
